გია მარიამიძის ბლოგი

ხისტი მოქალაქე

ხისტი მოქალაქე

კაცობრიობის ისტორიაში ხე–მცენარეს უხსოვარი დროიდან  მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა.  ნატვრის ხე, ხე შემეცნებისა, წმინდა ხე, ტოტემური ხე,  მარადისობის ხე.  გადმოცემის თანახმად აკრძალული  ნაყოფის გასინჯვამ  ადამიანი მოკვდავ არსებად აქცია და სიკეთის ბოროტებისგან გარჩევის ანუ აზროვნების უნარი შესძინა.  ვაშლის ხის ნაყოფის გასინჯვით სამყაროში დრო – ისტორია შემოდის.

ხეებთან  დამოკიდებულება  ე.წ. ხალხურ სიბრძნეშიც აისახა: სანამ  ვირი ხეზე ავა (ანუ არასოდეს მოხდება) ხისთავიანი ადამიანი (ანუ შტერი) ალიხე მალიხე სალიხე  და ა.შ.  ხეებმა პოეზიაშიც  მყარად გაიდგეს ფესვი: „ გაზაფხულის საღამოა მშვიდი, ხიდან ხეზე გადაფრინდა ჩიტი“, „ხეთა რიგს, ხეთა ჯარს, რკალად ხრის…“

ჩვენი სახეობის (ჰომოსაპიენსის) წინამორბედი არსებები  ცხოვრების დიდ ნაწილს ხეებზე ატარებდნენ. ხეებთან ურთიერთობა  არც ორ ფეხზე მყარად დადგომის და მიწაზე გამართულად სიარულის შემდეგ   შეგვიწყვიტავს. ადამიანი ხეებს თავს აფარებდა.  ტოტემური ხეების ქვეშ ლოცულობდა, რიტუალურ შეკრებებს აწყობდა და ა.შ.

ერთი სიტყვით ხე პრიმორდიალური ფენომენია. პრიმორდიალური  (Primordialis–ძველთაძველი, თავდაპირველი ) მრავალმხრივი ტერმინია.  გარკვეულწილად ეს სიტყვა ორგანულის და ბუნებისმიერის სინონიმია.   ტერმინში უკეთ გასარკვევად მისი  საპირისპირო  -‘’კონსტრუქტივიზმი’’ გამოდგება. კონსტრუქტივისტები მიიჩნევენ, რომ შემეცნება  არსებული რეალობის   პასიურ აღქმაში არ მდგომარეობს.  აზროვნება   სამყაროს  გონებით  არეკვლამდე არ დაიყვანება. შემეცნება და აზროვნება  რეალობათა მოდელების შექმნა და კონსტრუირებაა.  კონსტრუქტივიზმი  ხელოვნურის,  ხელთქმნილის სინონიმია.

ჩვენს კულტურაში ‘’ხელოვნურობა’’ როგორც წესი უხარისხოსთან, უადგილოსთან იგივდება. ‘’ხელოვნური ტყავი’’ ‘’სილიკონის ხელოვნური ძუძუები’’ და ა.შ.  ალბათ ამ  სიტყვისადმი ნეგატიური დამოკიდებულება  ტაქტილურმა (შეხებით)  მიღებულმა შთაბეჭდილებებმა განაპირობა.

სინამდვილეში კაცობრიობას რაც კი რამ  კარგი აბადია  თითქმის ყველაფერი ხელოვნურია. ხელოვნური ანუ კონსტრუირებული. (თუმცა ყველაფერი ხელოვნური კარგი არ არის).   ხელოვნურის – ხელთქმნილის ბუნებრივთან ოპონირება ადამიანის გაჩენის დღიდან იწყება.  პრეისტორიული ადამიანი გამოქვაბულში ანუ ბუნებისგან ბოძებულ მოცემულობაში ცხოვრობს. შემდეგ გამოქვაბულიდან გამოდის  საცხოვრისს იშენებს და ახალი მოცემულობის კონსტრუირებას ახდენს.  ‘’როდესაც მზე ჩადის, ადამიანი ცეცხლს ანთებს’’ – ამ, ერთი შეხედვით მარტივ გამონათქვამში დიდი სიბრძნეა. ადამიანი სიბნელეს – ბუნების სტიქიას არ ემორჩილება და საკუთარი ხელით  ალტერნატიულ „მზეს“  ქმნის.  ცეცხლის „მოშინაურებით“ დაწყებული ბუნების დამორჩილების პროცესი დღემდე გრძელდება.   200–300 ათასი წლის შემდეგ   ჩვენს პლანეტას საარსებო რესურსი ამოწურება  და  ადამიანებს სხვა  პლანეტაზე გადასახლება მოუწევთ. ახალ  პლანეტაზე  საცხოვრებელი პირობების ხელოვნურად  შექმნით კონსტრუქტივიზმი კოსმოლოგიურ მასშტაბებს შეიძენს.

არსებული რეალობის შეცვლა,  უფორმო, სტიქიური ბუნების სისტემატიზება და ფორმაში მოქცევა  ადამიანის ერთ- ერთი მთავარი თვისებაა. კაცობრიობის განვითარების ისტორია დიდწილად ბუნებისგან ემანსიპაციის ისტორიაა. კულტურა,ცივილიზაცია,  მეცნიერება, მედიცინა, ხელოვნება  სხვა არაფერია თუ არა ბუნების მორჯულება და მისგან დისტანცირება. როგორც გარე, ასევე შინაგანი – ადამიანური ბუნების.  ეს პროცესი ხელოვნურია.  სიტყვები „ხელოვნური“  და „ხელოვნება“  თანაჟღერადი შემთხვევით არ არიან.

პრიმორდიალური მოცემულობების  დაძლევა მხოლოდ მატერიის მოდიფიცირებით არ შემოიფარგლება.  ადამიანის ცნობიერება  და სოციალური პრაქტიკები  ასევე  კონსტრუირების საგანია.  კულტურა  ცივილიზაცია და ჰუმანიზმი სწორედ ამ პროცესის  შედეგია.  მიტევება,  სულგრძელობა, ემპათია  – ხელოვნურად კულტივირებული თვისებებია.  აგრესია, ძალადობა  და დომინირება  ბუნებრივად თანდაყოლილი ინსტინქტები.

ალუდა ქეთელაური  კონსტრუქტივისტია.  ის ბრძოლაში მტერს ამარცხებს და კლავს. ამავ დროს მასში ახალი ადამიანი იბადება.  მტერმა ვაჟკაცობის  და ღირსეული სიკვდილის მაგალითი უჩვენა. ალუდა ხვდება რომ ღირსება მხოლოდ მისი ტომისთვის დამახასიათებელი ექსკლუზიური თვისება არ არის. ასეთი თვისებები ზოგადადამიანურია.   კოლექტიური–ტომობრივი უპირატესობის ინსტიქტისგან  გათავისუებული ალუდა უნივერსალური ფასეულობების აღმოჩენამდე მიდის.  ის თემის არასწორ კანონებს აღარ ემორჩილება და ახალი რეალობის კონსტრუირებას ცდილობს.

ფრანგი ფილოსოფოსი როლან ბარტი კაპიტალიზმს მითოლოგიზებულ პოლიტიკას უწოდებს. ტერმინ  „პოლიტიკაში“  ის  კონსტრუირებულ სისტემას გულისხმობს. მისი აზრით კაპიტალიზმი კონსტრუქტია.  ამ  ეკონომიკური სისტემის   აპოლოგეტები კი  კაპიტალიზმს საზოგადოების  ბუნებრივ  მდგომარეობად ასაღებენ –კაპიტალიზმი უალტერნატიოა, რადგან ის ბუნებრივია. პოლიტიკის მითოლოგიზაცია ანუ ხელოვნურად კონსტრუირებული სისტემის  ბუნებრივ მდგომარეობად გამოცხადება.  ბარტი ასეთ მიდგომას ამხელს და  კაპიტალისტურ სისტემას  პოლიტიკურ მითად  მოიხსენიებს.

პოლიტიკის–პოლიტიკურის მითოლოგიზაცია უნივერსალური ფენომენია.  ასეთი მიდგომა  კულტურის ყველა სფეროზე  ვრცელდება  [და არა მხოლოდ ეკონომიკაზე].  მსგავს პროცესებს ქართულ კულტურაშიც ხშირად  ვაწყდებით –არაერთი დრომოჭმული ტრადიციის გამართლება  სწორედ   მითოლოგიზების მეშვეობით ხდება ხოლმე.  მამა–პაპურია, ძირძველია, ღვთის ნებაა,  ბუნების კანონია -ასეთი არგუმენტები ხშირად  გვესმის. ამ შემთხვევაში საქმე ტრადიციის მითოლოგიზაციასთან გვაქვს.  საზოგადოებაში დამკვიდრებული ესა თუ ის წესი  წინაპრების დანატოვარ ძირძველ ტრადიციად, ბუნების კანონად  თუ ღვთის ნების გამოხატულედბად ცხადდება.  ამგვარი არგუმენტების მოშველიება ერთი  მარტივი მიზეზის გამო ხდება–სხვა და სხვა  ჯგუფები საკუთარი პრივილეგირებული მდგომარეობის  შენარჩუნებას პოლიტიკის მოთოლოგიზაციის გზით ცდილობენ.  თითქოს და არსებული „თამაშის წესები“  ბუნებრივია. შესააბამისად  გადახედვას არ ექვემდებარება.

სინამდვილეში ნებისმიერი ტრადიცია კონსტრუქტია.  ანუ ხელოვნურად კონსტრუირებული ფენომენი. ძველი თუ ახალი  ამას მნიშვნელობა არა აქვს.  ადამიანის ბუნება მხოლოდ პოტენციალია და მისი რეალიზების სტრატეგიები ადამიანისვე  ნებაზეა  დამოკიდებული. არავითარი ერთხელ და სამუდამო წინასწარგანსაზღვრული ესენციალური მოცემულობები არ არსებობს. ადამიანი ღია პროექტია, რომელიც  მუდმივად უნდა რეალიზდეს.

ე.წ. ქართული მენტალიტეტი  დღევანდელი, აქტრუალური ტრადიციების დიდი ნაწილი და  არსებული სოციალური პრაქტიკები  საბჭოთა კავშირში გატარებული წლების შედეგია. მიუხედავად ამისა  მათ ძირძველად  ასაღებენ.  სიძველე, წინაპრების  დანატოვარი მემკვიდრეობა, ღვთის ნება, ბუნების კანონებთან თანხვედრა – მსგავსი არგუმენტები აქტუალური ტრადიციების ლეიტიმაციის და გამართლების საშუალებაა.  ამგვარი „პრიმორდიალური“ ტიპის არგუმენტები თავის მხრივ ასევე კონსტრუქტებია.  ადამიანები მათზე „მაღალი“ ინსტანციებისგან „ბოძებულ“  წესებს იოლად ემორჩილებიან. ტრადიციების  მითოლოგიზაციის მიზეზიც სწორედ ეს არის.  გუშნ და გუშინ წინ გაჩენლი საზოგადებრივი ურთიერთობების ფორმები ძირძველად  თუ ღვთისგან ბოძებულ წესებად ცხადდება.  პოლიტიკურის მითოლოგიზაციის მკაფიო მაგალითები  ცხვირწინ დევს.

იმ შემთხვევაშიც კი როცა საქმე აშკარა ველურობასთან გვაქვს  მაინც იტყვიან : ეს მამა- პაპათაგან მოგვდგამს და ტრადიცია უნდა გაგრძელდეს. არადა ტრადიცია მრავალნაირი შეიძლება იყოს – ცუდი, კარგი, იდიოტური, ჭკვიანური,  ვარგისიანი, უვარგისი. ისტორიაზე ხშირი აპელირების მიუხედავად ასეთი მიდგომა სწორედაც რომ ანტიისტორიულია.ისტორია თავის თავში მოვლენების და პარადიგმების ცვლას გულისხმობს.  ტრადიციონალიზმის მთავარი თვისება,  ამა თუ იმ  წესის მუდმივ  შენახვაში არ მდგომარეობს. ტრადიციონალიზმი წეს–ჩვეულებების  დროსთან შესაბამისობაში მოყვანას და ცვლილებას ნიშნავს. ერთ მდგომარეობაში გაშეშება და უძრაობა ისტორიზმის უარყოფაა.

ქცევის წესების მექანიკური გამეორება თაობიდან თაობაში  კოპირება და კვლავწარმოება, ერთგვაროვანი ტიპის ადამიანის კონვეიერული წესით წარმოება – ეს ყველაფერი ჩვენი საზოგადოების მთავარი ნიშნებია. ღირებულებების გადაფასება, არსებული წესრიგის წინააღმდეგ ამბოხი, სამყაროს შეცვლის სურვილი ჩვენი კულტურისთვის უცხო ხილია. ინერტულობა, ინერციულობა, წარმოსახვით წარსულზე მიჯაჭვულობა, პრიმორდიალურ–ბუნებრივ მდგომარეობად საღდება.

ბოლო დროს ეკლესიაში განვითარებულმა მოვლენებმა  პოლიტიკის მითოლოგიზაციის კიდევ ერთი მაგალითი გვიჩვენა. ეკლესიის შემთხვევაში მითოლოგიზებას ექვემდებარება არა მხოლოდ ფსევდოპრინციპები და ისტორიული პერსონაჟები, არამედ დღეს მცხოვრები ადამიანებიც კი. ჩვენს გვერდით დაბადებული და გაზრდილი ჩვეულებრივი მოკვდავები სამღვდელო კაბის ჩაცმისთანავე მითოლოგიის საბურველში ეხვევიან  და „ზეადამიანები“ ხდებიან. სასულიერო წოდების ფლობა ყველაფრის უფლებას აძლევთ. კანონზე მაღლა დგებიან და კრიტიკას აღარ ექვემდებარებიან („მამაოს განკითხვის უფლება ვინ მოგცა“).. მღვდლად კურთხევა არაფრით გამორჩეულ გაუნათლებელ ადამიანს  საზრისების ფლობაზე მონოპოლიას ავტომატურად ანიჭებს.  ისინი  ორიათასწლოვანი ისტორიის სახელით ლაპარაკობენ და ქვეყანას დღის წესრიგს უდგენენ.

მითი ადრე თუ გვიან აუცილებლად იმსხვრევა. ე.წ. ციანიდის სკანდალმა აჩვენა, რომ მითოლოგიზებული ადამიანებისთვის არაფერი პოლიტიკური უცხო არ არის.  ჯერ კიდევ ცოცხალი პატრიარქის ტახტისთვის ბრძოლაში ჩაბმულმა სასულიერო პირებმა ლამისაა ერთმანეთი გაჟუჟონ.

და ბოლოს ისევ ხეებს დავუბრუნდეთ. უფრო სწორედ  ბიძინა  ივანიშვილის ზღვაში და  ხმელეთზე  მოგზაურ  ხეებს.  „მოსიარულე“ ხეების ამბავმა მთელი ქვეყანა  შეძრა.  ზღვაში აყვავებული ტიტას  ფანტასტურმა თავგადასავალმა  ბრიტანული  BBC–ის ყურამდეც კი მიაღწია.  თუმცა ეს მხოლოდ  თავიდან. შემდგომი  მოგზაური ხეები დანიშნულების ადგილამდე ხმაურის გარეშე მივიდნენ.  ადამიანი ყველაფერს ეჩვევა და გაოცების უნარს მალე კარგავს.

ჩემი  აზრით მოგზაური ხეების ამბავი ბიძინა ივანიშვილის ხუშტური და ახირება არ გახლავთ ( როგორც ამას  ბოროტი ენები აბრალებენ). გიგანტური ხეების გადადგმა  აქციონიზმის  თვალსაჩინო  ნიმუშია. ამ ავანგარდული პერფორმანსის ავტორობაზე მსოფლო დონის ნებისმიერი ხელოვანი ხელს თამამად მოაწერდა.

ე.წ. ქართულ მენტალიტეტში  ხეებს განსაკუთრებული სიმბოლური ადგილი უკავიათ . „ამერიკაზე ძველი თუთა მიდგას ეზოში“ – ამბობს საშუალო სტატისტიკური ქართველი და  ზესახელმწიფოს მიმართულებით თეთრ ხელთათმანს ისვრის. სიბერე და ხანდაზმულობა როგორც უპირატესობა. თუთა როგორც გარემოებაზე მიჯაჭვულობის დროსა და სივრცეში უძრაობის სიმბოლო.  „მშობელ მიწაში გვიდგას ფესვები“ გვეუბნება მითო–პოეტური გამონათქვამი და ჩვენს მიერ კონტროლირებად ტერიტორიაზე  დაფესვიანებისკენ მოგვიწოდებს.

ხეების ხმაურიანი გადადგმით ბიძინა ივანიშვილი პრიმორდიალური მდგომარებიდან გამოღვიძებისა და აქტიურ ქმედებებზე გადასვლისკენ მოგვიწოდებს.  გიგანტური  ხეების გადანერგვის ურთულესი საინჟინრო ოპერაცია  სხვა რას უნდა ნიშნავდეს? დაძლიე ყოველგვარი წინასწარგანსაზღვრულობა და დეტერმინიზმი. ბუნება მხოლოდ პოტენციაა და არა ბედი. საკუთარი თავის ბატონ–პატრონი შენ თვითონ ხარ. შეცვალე შენი წილი სამყარო.  „ადამიანი არის რაღაც, რაც უნდა გადაილახოს“.